ਸਕੂਲ

“ਅੰਕਲ ਜੀ, ਬੰਟੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਆਇਆ?” ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੀ ਕੁਡ਼ੀ ਦਰਵਾਜੇ ਵਿਚ ਖਡ਼ੀ ਪੁੱਛ ਰਹੀ ਸੀ।

“ਨਹੀਂ ਬੇਟੇ, ਕੀ ਗੱਲ ਹੋਗੀ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।

ਉਹਦੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਬੱਘੀ ਖਡ਼ੀ ਐ ਤੇ ਉਹ ਕਿਤੇ ਮਿਲ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਬਸਤਾ ਸੁੱਟ ਕੇ ਕਿੱਥੇ ਚਲਾ ਗਿਆ।” ਕੁਡ਼ੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੋਂ ਚਿੰਤਾ ਸਾਫ ਝਲਕ ਰਹੀ ਸੀ।

ਬੰਟੀ ਨਾਲ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਪਿਆਰ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਮੇਰੇ ਨਾਲ। ਸੀ ਤਾਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਬਾਬੇ ਦੀ ਉਮਰ ਦਾ, ਪਰ ਬੰਟੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਇੰਜ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਮੈਂ ਉਹਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਹੋਵਾਂ। ਉਹ ਘੰਟਿਆਂ ਬੱਧੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੇਡਦਾ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਹ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਹਨੂੰ ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਦਾ ਬਡ਼ਾ ਚਾਅ ਸੀ। ਪਿਛਲੇ ਹਫਤੇ ਹੀ ਉਹ ਖਰਗੋਸ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਰਗੇ ਬਸਤੇ ਵਿਚ ਇਕ ਕਿਤਾਬ ਪਾਈ ਫਿਰਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਹਰ ਇਕ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, “ਮੈਂ ਵੀ ਸਕੂਲ ਜਾਊਂਗਾ! ਬੱਘੀ ’ਚ ਬੈਠ ਕੇ।”

ਚਾਰ ਕੁ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸਕੂਲ ਗਿਆ, ਖੁਸ਼ੀ ਉਸਤੋਂ ਸੰਭਾਲੀ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ।

ਉਠ ਕੇ ਮੈਂ ਵੀ ਕੁਡ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ ਤੁਰ ਪਿਆ। ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਪਤਾ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਘਰ ਦਾ ਕੋਨਾ ਕੋਨਾ ਛਾਣ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ। ਪਰ ਬੰਟੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ। ਅਚਾਨਕ ਮੇਰਾ ਧਿਆਨ ਘਰ ਦੇ ਪਿਛਵਾਡ਼ੇ ਵਿਚ ਬਣੀ ਕੋਠਡ਼ੀ ਵੱਲ ਗਿਆ।

“ਉਸ ਕੋਠਡ਼ੀ ’ਚ ਨਿਗ੍ਹਾ ਮਾਰਲੀ?” ਮੈਂ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਉਸ ਕੋਠਡ਼ੀ ਵਿਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁਤ ਡਰਦੈ।” ਬੰਟੀ ਦੀ ਦਾਦੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ।

“ਕੋਠਡ਼ੀ ਅੰਦਰ ਤਾਂ ਉਹ ਝਾਕਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ।” ਬੰਟੀ ਦੀ ਮਾਂ ਕਹਿ ਰਹੀ ਸੀ।

“ਫੇਰ ਵੀ ਦੇਖਣ ’ਚ ਕੀ ਹਰਜ ਐ।” ਕਹਿੰਦਾ ਮੈਂ ਕੋਠਡ਼ੀ ਵੱਲ ਹੋਇਆ। ਕੋਠਡ਼ੀ ਅੰਦਰ ਰੋਸ਼ਨੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੀ। ਅੱਖਾਂ ਨੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲ ਕੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ। ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਫੈਦ ਡਰੈਸ ਪਾਈ ਬੰਟੀ ਇਕ ਖੂੰਜੇ ਵਿਚ ਦੁਬਕਿਆ ਬੈਠਾ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਵੱਲ ਵਧਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਚੀਕ ਮਾਰ ਕੇ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਬਡ਼ੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਮੈਂ ਉਸਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਬਾਹਰ ਲਿਆਇਆ। ਬੰਟੀ ਦਾ ਪਿੰਡਾ ਤੇਜ਼ ਬੁਖਾਰ ਨਾਲ ਤਪ ਰਿਹਾ ਸੀ।

-0-

ਕੋਠੀ ਨੰਬਰ ਛਪੰਜਾ

                                            

                            

ਪਿੰਡੋਂ ਆਈ ਗਿਆਨ ਕੌਰ ਪੁੱਛ ਪੁਛਾ ਕੇ ਜਦੋਂ ਅਨੰਦ ਨਗਰ ਪਹੁੰਚੀ, ਸੂਰਜ ਅੱਗ ਦਾ ਗੋਲਾ ਬਣ ਕੇ ਉਹਦੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਲਟਕ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਦੇ ਭਾਣਜੇ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਇਸ ਮਹੱਲੇ ਵਿਚ ਪਿੱਛੇ ਜਿਹੇ ਕੋਠੀ ਬਣਾਈ ਸੀ। ਗਰਮੀ ਵਧ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਗਲੀਆਂ ਸੁੰਨੀਆਂ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਸੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਢੁੱਕਣ ਵਾਲੀ ਸੀ ਤੇ ਗੋਡਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦੀ ਹੌਲੇ ਹੌਲੇ ਤੁਰ ਰਹੀ ਸੀ। ‘ਬਾਲਗ ਸਿੱਖਿਆ’ ਅਧੀਨ ਉਹ ਥੋਡ਼ਾ-ਬਹੁਤ ਪਡ਼੍ਹਨਾ ਸਿੱਖ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨੇ ਕਈ ਕੋਠੀਆਂ ਦੇ ਨੰਬਰ ਪਡ਼੍ਹੇ, ਪਰ ਭਾਣਜੇ ਦੀ ਛਪੰਜਾ ਨੰਬਰ ਕੋਠੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀ ਆਈ।

ਸਕੂਲੋਂ ਮੁਡ਼ਦੀਆਂ ਸੋਹਣੀ ਵਰਦੀ ਪਾਈ ਦੋ ਕੁਡ਼ੀਆਂ ਨਜ਼ਰ ਆਈਆਂ ਤਾਂ ਗਿਆਨ ਕੌਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹੌਂਸਲਾ ਹੋਇਆ। ਉਸਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਪੁੱਤ, ਛਪੰਜਾ ਨੰਬਰ ਕੋਠੀ ਕਿੱਛੇ ਜੇ ਐ?”

ਕੁਡ਼ੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦੂਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਫਿਰ ‘ਪਤਾ ਨਹੀਂ!’ ਕਹਿਕੇ ਅੱਗੇ ਤੁਰ ਗਈਆਂ। ਗਿਆਨ ਕੌਰ ਨੇ ਦੋ ਕੁ ਕਦਮ ਹੀ ਪੁੱਟੇ ਸਨ ਕਿ ਇਕ ਦਸਾਂ ਕੁ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਸਾਇਕਲ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦਾ ਦਿੱਸਿਆ। ਉਹਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਵੀ ਰੋਕ ਕੇ ਛਪੰਜਾ ਨੰਬਰ ਕੋਠੀ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ। ਮੁੰਡਾ ਵੀ ਕੁਡ਼ੀਆਂ ਵਾਂਗ ਹੈਰਾਨ ਹੋਇਆ ਉਸ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗਾ ਤਾਂ ਉਹਨੇ ਕਿਹਾ, “ਨਸ਼ਹਿਰੇ ਵਾਲੇ ਨੰਜੂ ਦੀ ਕੋਠੀ ਐ, ਹੁਣੇ ਬਣਾਈ ਐ, ਛੇ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਹੋਏ।”

“ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ।” ਕਹਿਕੇ ਮੁੰਡਾ ਸਾਇਕਲ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋ ਗਿਆ।

ਕਈ ਘਰਾਂ ਦੇ ਬੂਹੇ ਖਡ਼ਕਾਉਣ ਮਗਰੋਂ ਅੰਤ ਗਿਆਨ ਕੌਰ ਨੇ ਛਪੰਜਾ ਨੰਬਰ ਕੋਠੀ ਲੱਭ ਹੀ ਲਈ। ਥੱਕੀ ਟੁੱਟੀ ਨੇ ਕੋਠੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਸਾਰਾ ਗੇਟ ਖਡ਼ਕਾਇਆ। ਦਰਵਾਜਾ ਖੁਲ੍ਹਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਰਹਿ ਗਈ– ਸਾਹਮਣੇ ਉਹੀ ਸਾਇਕਲ ਵਾਲਾ ਮੁੰਡਾ ਖਡ਼ਾ ਸੀ।

“ਤੁਹਾਡਾ ਪੋਤਰਾ ਐ ਮਾਸੀ ਜੀ।” ਭਾਣਜ-ਨੂੰਹ ਨੇ ਪੰਜ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਮਗਰੋਂ ਆਈ ਗਿਆਨ ਕੌਰ ਨੂੰ ਮੁੰਡੇ ਬਾਰੇ ਦਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

ਹੈਰਾਨ ਹੋਈ ਗਿਆਨ ਕੌਰ ਬੋਲੀ, “ਨੀ ਆਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ ਐ ਤੇਰਾ, ਏਹਨੂੰ ਥੋਡਾ ਘਰ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦਾ, ਮੈਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ!”

ਨੂੰਹ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਵੱਲ ਸਵਾਲੀਆ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਛਪੰਜਾ ਨੰਬਰ-ਛਪੰਜਾ ਨੰਬਰ ਕਰੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਆਪਣੀ ਕੋਠੀ ਦਾ ਨੰਬਰ ਕੋਈ ਛਪੰਜਾ ਐ? ਆਪਣਾ ਨੰਬਰ ਤਾਂ ਫਿਫਟੀ-ਸਿਕਸ ਐ।”

                                                -0-

अपना-अपना दर्द

मिस्टर खन्ना अपनी पत्नी के साथ बैठे जनवरी की गुनगुनी धूप का आनंद ले रहे थे। छत पर पति-पत्नी अकेले थे, इसलिए मिसेज खन्ना ने अपनी टाँगों को धूप लगवाने के लिए साड़ी को घुटनों तक ऊपर उठा लिया।

मिस्टर खन्ना की निगाह पत्नी की गोरी-गोरी पिंडलियों पर पड़ी तो वह बोले, “तुम्हारी पिंडलियों का मांस काफी नर्म हो गया है। कितनी सुंदर हुआ करती थीं ये!”

“अब तो घुटनों में भी दर्द रहने लगा है, कुछ इलाज करवाओ न!” मिसेज खन्ना ने अपने घुटनों को हाथ से दबाते हुए कहा।

“धूप में बैठकर तेल की मालिश किया करो, इससे तुम्हारी टाँगें और सुंदर हो जाएँगी।” पति ने निगाह कुछ और ऊपर उठाते हुए कहा, “तुम्हारे पेट की चमड़ी कितनी ढ़लक गई है!”

“अब तो पेट में गैस बनने लगी है। कई बार तो सीने में बहुत जलन होती है।” पत्नी ने डकार लेते हुए कहा।

“खाने-पीने में कुछ परहेज़ रखा करो और थोड़ी-बहुत कसरत किया करो। देखो न, तुम्हारा सीना कितना लटक गया है!”

पति की निगाह ऊपर उठती हुई पत्नी के चेहरे पर पहुँची, “तुम्हारे चेहरे पर झुर्रियाँ पड़ गई हैं, आँखों के नीचे काले धब्बे पड़ गए हैं।”

“हाँ जी, अब तो मेरी नज़र भी बहुत कमज़ोर हो गई है, पर तुम्हें मेरी कोई फिक्र ही नहीं है!” पत्नी ने शिकायत-भरे लहजे में कहा।

“अजी फिक्र क्यों नहीं, मेरी जान! मैं जल्दी ही किसी बड़े अस्पताल में ले जाऊँगा और तुम्हारी प्लास्टिक सर्जरी करवाऊँगा। फिर देखना तुम कितनी सुंदर और जवान लगोगी।” कहकर मिस्टर खन्ना ने पत्नी को बाँहों में भर लिया।

                              -0-

माँ

 

जिस्म को अपने नोच कर

तुझे पिलाया जिसने दूध

उस माँ को तूने

चाय के लिए भी तरसाया।

आँचल की छाँव में तुझ अबोध को रखा

रक्षा-कवच उस माँ का

तू कभी बन नहीं पाया।

छोटे से अपने पेट में भी

रखा तुझे जिसने

उस माँ को

अपनी कोठी में भी

रख नहीं पाया।

       -0-

ਯਤੀਮ

 

  

ਯਤੀਮ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਦੁੱਧ ਧੋਤੇ ਚਿੱਟੇ ਕਪਡ਼ਿਆਂ ਵੱਲ ਨੀਝ ਨਾਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਜੱਗੂ ਨੇ ਪੁੱਛਿਆ, “ਤੂੰ ਸਕੂਲ ਪਡ਼੍ਹਨ ਜਾਨੈਂ?”

“ਹਾਂ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਪਡ਼੍ਹਨ ਜਾਂਦੇ ਐ।”

“ਬਡ਼ਾ ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਐਂ!” ਜੱਗੂ ਨੇ ਯਤੀਮ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਹਸਰਤਭਰੀ ਨਿਗ੍ਹਾ ਨਾਲ ਦੇਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

“ਯਤੀਮ ਨਾਲ ਮਜਾਕ ਨਹੀਂ ਕਰੀਦਾ।” ਮੁੰਡਾ ਦੁਖੀ ਮਨ ਨਾਲ ਬੋਲਿਆ।

“ਖੁਸ਼ਕਿਸਮਤ ਤਾਂ ਹੈਂ ਈਂ। ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਨਾ ਤੇਰੇ ਵਰਗੇ ਕਪਡ਼ੇ ਐ ਤੇ ਨਾ ਮੈਂ ਸਕੂਲ ਜਾ ਸਕਦਾ।” ਜੱਗੂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਭਰ ਆਈਆਂ।

“ਤੂੰ ਸਕੂਲ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ! ਫੇਰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੀ ਕਰਦੈਂ?” ਯਤੀਮ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਹੈਰਾਨੀ ਨਾਲ ਪੁੱਛਿਆ।

“ਹੋਟਲ ’ਚ ਭਾਂਡੇ ਮਾਂਜਦੈਂ।”

“ਤੂੰ ਯਤੀਮਖਾਨੇ ’ਚ ਕਿਉਂ ਨ੍ਹੀਂ ਆ ਜਾਂਦਾ?” ਯਤੀਮ ਮੁੰਡੇ ਨੇ ਹਮਦਰਦੀ ਪ੍ਰਗਟਾਈ।

“ਜੀ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕਰਦੈ, ਪਰ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਰਖਦੇ ਨ੍ਹੀਂ।”

“ਕਿਉਂ?” ਯਤੀਮ ਮੁੰਡਾ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਸੀ।

“ਮੇਰੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਜੋ ਜਿਉਂਦੇ ਨੇ।” ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਜੱਗੂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਸਿੰਮ ਆਇਆ।

                                                   -0-

गिद्ध

कोसी धूप में बैठे चारों मित्र शनिवार की छुट्टी का आनंद ले रहे थे। सभी अपने-अपने दफ्तर में काम करने वाली लड़कियों के किस्से छेड़े हुए थे। पास में रखा ट्रांजिस्टर फिल्मी गीत सुना रहा था। ट्रांजिस्टर ने अचानक गीत बंद कर वयोवृद्ध नेता, महान स्वतंत्रता सेनानी तथा समाजसेवी ‘आज़ाद जी’ के निधन का शोक-समाचार सुनाया तो सभी को गहरा आघात लगा।
“आज़ाद जी ने देश व समाज को इतना कुछ दिया, थोड़ा हमें भी दे जाते!” पहले ने अपना दुख व्यक्त किया।
“इसे मरना तो था ही, दो दिन और ठहर जाता। भला शनिवार भी कोई मरने का दिन है!” दूसरे की आवाज में झुंझलाहट थी।
“बुढ्ढा दो दिन न सही, एक दिन तो और सांस खींच ही सकता था। रविवार को मरता तो सोमवार की तो सरकार छुट्टी करती ही।” यह तीसरा था।
“आज़ाद जिस दिन बीमार हो अस्पताल पहुँचा, मैं तो उसी दिन से इसकी मौत पर दो छुट्टियों की आस लगाए बैठा था। सोचा था, एक-आध छुट्टी और साथ मिला कर कहीं घूम-फिर आयेंगे। पर इसने सारी उम्मीदों पे पानी फेर दिया!” चौथे ने कहा तो वे सभी गहरे गम में डूब गए।
-0-

एक वोट की मौत

नगरपालिका के लिए मतदान हो रहा था। धूप बहुत तेज थी। मतदान-केंद्र के बाहर मतदाताओं की लंबी कतार लगी थी। शोर मच रहा था। धक्कम-धक्का चल रहा था। दो-तीन लोग तो गरमी सहन न कर सकने के कारण बेहोश होकर गिर चुके थे। दो उम्मीदवारों के बीच बहुत सख्त मुकाबला था।

ऐसे में एक कार्यकर्ता कार से उतरा। वह लगभग भागता हुआ मतदान-केंद्र तक पहुँचा तथा अपने उम्मीदवार को केंद्र से बाहर बुला लिया।

“अपने वार्ड में गरमी से एक साथ दो मौतें हो गई हैं!” कार्यकर्ता ने अपने चेहरे से पसीना पोंछते हुए उम्मीदवार को सूचना दी।

“कौन-कौन मर गया?” उम्मीदवार ने कार्यकर्ता को एक तरफ एकांत में ले जाते हुए पूछा।

“एक तो घीसा कुम्हार मर गया और दुसरी रामू धोबी की घरवाली सरबती।” कार्यकर्ता ने बहुत ही धीमी आवाज में कहा।

उम्मीदवार ने हाथ में पकड़ी मतदाता-सूची को देखा और फिर कहा, “घीसा कुम्हार मर गया तो कोई फर्क नहीं, पर यह रामू धोबी की घरवाली वाला काम खराब हो गया। घीसा तो अपना वोट डाल गया था, लेकिन सरबती का रह गया। इस साली ने भी आज ही मरना था, दो-चार घंटे और ठहर जाती…।”

फिर कुछ सोचते हुए वह कार्यकर्ता को और दूर खींच कर ले गया और बोला, “मुकाबला बहुत कड़ा है। एक-एक वोट का महत्व है। वह साली तो मर गई, हमें तो नहीं मरना। तुम जाओ और इसके पहले कि मौत की खबर यहाँ तक पहुँचे, अपनी घरवाली को घूँघट कढ़वा कर ले आओ। थोड़ी देर के लिए वह ही सरबती बन जायेगी। उसका डील-डौल सरबती-सा ही है।”

-0-

ਮਕਾਨ

ਮਕਾਨ ਨੂੰ ਦੇਖ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਦੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਇੰਨਾ ਵਧੀਆ ਮਕਾਨ ਕਿਰਾਏ ਲਈ ਖਾਲੀ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ। ਸਭ ਕੁਝ ਤਾਂ ਵਧੀਆ ਸੀ– ਬੈਡਰੂਮ, ਡਰਾਇੰਗ ਰੂਮ, ਬਾਥਰੂਮ, ਕਿਚਨ, ਲੈਟਰੀਨ। ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

“ਛੱਤਾਂ ਤਾਂ ਪੱਕੀਆਂ ਹੋਣਗੀਆਂ? ਉਸ ਨੇ ਮਕਾਨ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।

“ਹਾਂ ਜੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਪੱਕੀਆਂ। ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੈਂਕੀ ਵੀ ਐ। ਆਪ ਜਾ ਕੇ ਵੇਖ ਆਓ, ਨਾਲੇ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਵੀ ਵੇਖ ਲਉਗੇ।” ਮਕਾਨ ਮਾਲਕ ਨੇ ਕਿਹਾ।

ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਛੱਤ ਉੱਪਰ ਗਿਆ ਤੇ ਛੇਤੀ ਹੀ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਇਆ। ਹੁਣ ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।

“ਮਕਾਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੈ, ਪਰ ਮੈਂ ਇੱਥੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ।” ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਨੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਵਧਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।

ਮਕਾਨ ਮਾਲਕ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ ਸੀ, ਆਖਰ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕਦਮ ਹੋ ਕੀ ਗਿਆ? ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਗਲਤ ਫ਼ਹਿਮੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਸੋਚਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ ਮਕਾਨ ਭੂਤੀਆ ਨਹੀਂ ਐ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਕੋਈ ਪੁਲਿਸ ਚੌਕੀ ਐ।”

ਫਿਰ ਵੀ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਮੁੜਕੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਤਾਂ ਮਕਾਨ ਮਾਲਕ ਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਕੇ ਉਸ ਦਾ ਰਾਹ ਰੋਕ ਲਿਆ, “ਮਕਾਨ ਤਾਂ ਜੀ ਤੁਸੀਂ ਭਾਵੇਂ ਕਿਰਾਏ ਤੇ ਨਾ ਲਿਓ, ਪਰ ਇਹ ਤਾਂ ਦੱਸ ਜਾਓ ਕਿ ਇਸ ’ਚ ਕਮੀ ਕੀ ਐ? ਲੋਕ ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਐ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ’ਚ ਮਕਾਨਾਂ ਦਾ ਕਾਲ ਪਿਆ ਏ, ਪਰ ਇੱਥੇ ਏਨਾ ਵਧੀਆ ਮਕਾਨ ਖਾਲੀ ਪਿਆ ਏ।”

ਮਕਾਨ ਮਾਲਕ ਪੂਰੇ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਚਿੰਨ੍ਹ ਬਣ ਕੇ ਕਿਰਾਏਦਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜਾ ਸੀ।

“ਤੁਹਾਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਤਾ, ਤੁਹਾਡਾ ਮਕਾਨ ਘਰ ਬਣਨ ਯੋਗ ਨਹੀਂ। ਤੁਹਾਡੇ ਮਕਾਨ ਦੇ ਇਕ ਹੱਥ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਮੰਦਰ।”

-0-

वापसी

“अपने काम से थोड़ा समय निकाल कर, घर पर ज़रूर होकर आना। मम्मी का हालचाल पूछना और अगर रात रुकना ही पड़े तो घर पर ही ठहरना।” पत्नी ने सफर के लिए तैयार होते पति से कहा।
“कोशिश करुंगा,” कहते हुए वह मन ही मन हँस रहा था कि पगली तेरे मायके तेरी छोटी बहन सुमन से मिलने ही तो जा रहा हूँ। सरकारी काम का तो बहाना है, दफ्तर से तो छुट्टी लेकर आया हूँ।
ड्रैसिंग-टेबल के आदमकद शीशे के सामने खड़े हो उसने एक बार फिर से स्वयं को निहारा। फिर मन ही मन कहा, ‘सुमन, उम्र में तो मैं ज़रूर तुमसे सत्रह वर्ष बड़ा हूँ, पर देखने में तुम्हारा हमउम्र ही लगता हूँ।’
अपने सिर पर चमक आए एक सफेद बाल को उसने बड़ी कोशिश के बाद उखाड़ फेंका तथा बालों को फिर से संवारा। फिर चेहरे को रुमाल से पोंछता हुआ वह पत्नी के सामने जा खड़ा हुआ, “कमला, देखने में मैं सैंतीस का तो नहीं लगता।”
“इस सूट में तो तुम खूब जँच रहे हो। सैंतीस के तो क्या, मुझे तो पच्चीस के भी नहीं दीखते।” पत्नी ने प्यार भरी नज़र से देखते हुए कहा तो वह पूरी तरह खिल उठा।
रेलवे स्टेशन पर पहुँच कर उसने बुकस्टाल से एक पत्रिका खरीदी और गाड़ी में जा बैठा।
“भैया, जरा उधर होना।” लगभग पचास वर्षीय एक औरत ने उससे कहा तो उसका मुख कसैला हो गया।
गाड़ी चली तो उसने पत्रिका खोल कर पढ़ना चाहा, लेकिन मन नहीं लगा। उसका ध्यान बारबार सामने बैठी सुंदरयुवती की ओर चला जाता। युवती को देख उसकी आँखों के सामने सुमन का सुंदर हँसमुख चेहरा घूम गया। बीसवर्षीय गुलदाउदी के फूल-सी गदराई सुमन। सुमन को लुभाने के लिए ही तो उसने ससुराल के नज़दीक ट्रांसफर करवाया। और सरकारी काम के बहाने वहाँ महीने में एक चक्कर तो लगा ही आता है।
अब तो उसने नए फैशन के कपड़े सिलवाए हैं, बालों को सैट करवाया है। सिर में से सभी सफेद बाल उखाड़ फेंके हैं।अब तो वह पूरी तरह नवयुवक दीखता है। अब की बार वह सुमन को ज़रूर पटा लेगा–इस विश्वास के साथ ही वह न जाने किन ख्यालों में खो गया।
“अंकल, जरा मैगजीन देना,” सामने बैठी युवती ने उसकी तंद्रा को भंग किया।
उसके दोनों हाथ एकदम सीट पर कसे गए, मानो अचानक लगे झटके से नीचे गिर रहा हो। युवती को पत्रिका थमाते हुए उसकी नज़रें झुकी हुईं थीं। पता नहीं अचानक उसे क्या हुआ, अगले ही स्टेशन पर उतर कर वह घर के लिए वापसी गाड़ी पर सवार हो गया।

-0-