ਜੋਧਾ

ਜਿਸ ਦਾ ਡਰ ਸੀ, ਉਹੀ ਹੋਇਆ। ਕਾਲੇ ਕੋਟ ਵਾਲਾ ਟਿਕਟਚੈੱਕਰ ਜਮਦੂਤ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜਾ ਸੀ। ਮੇਰਾ ਟਿਕਟ ਵੇਖਦਿਆਂ ਹੀ ਉਹ ਬੋਲਿਆ, “ਇਹ ਤਾਂ ਆਰਡਨਰੀ ਕਲਾਸ ਦਾ ਹੈ। ਸਲੀਪਰ ਕਲਾਸ ’ਚ ਕਿਉਂ ਬੈਠੇ ਹੋ?”
“ਆਰਡਨਰੀ ਕਲਾਸ ਦੇ ਤਾਂ ਦੋ ਹੀ ਡੱਬੇ ਹਨ। ਦੋਨੋਂ ਨੱਕੋ-ਨੱਕ ਭਰੇ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਤਾਂ ਖੜੇ ਹੋਣ ਨੂੰ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ ਨਹੀਂ। ਸਲੀਪਰ ਕਲਾਸ ’ਚ ਜਗ੍ਹਾ ਸੀ। ਉਂਜ ਵੀ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਇਸ ’ਚ ਰਿਜਰਵੇਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।” ਮੈਂ ਸਪਸ਼ਟੀਕਰਨ ਦਿੱਤਾ।
“ਇਹ ਕੋਈ ਬਹਾਨਾ ਨਹੀਂ। ਸਲੀਪਰ ਕਲਾਸ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਕ ਸੌ ਦਸ ਰੁਪਏ ਹੋਏ, ਛੇਤੀ ਕੱਢੋ।” ਟਿਕਟ ਚੈੱਕਰ ਕਾਹਲਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਸਾਰਿਆਂ ਕੋਲ ਹੀ ਆਰਡਨਰੀ ਕਲਾਸ ਦਾ ਟਿਕਟ ਹੈ…”
“ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ ਕਰੋ।” ਚੈੱਕਰ ਕੁਝ ਸੁਣਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮਜਬੂਰੀਵਸ ਮੈਂ ਜੇਬਾਂ ਫਰੋਲਣ ਲੱਗਾ। ਪੈਸੇ ਮਿਲਣ ਵਿਚ ਦੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਵੇਖ ਉਹ ਸਾਹਮਣੇ ਬੈਠੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਟਿਕਟ ਵੇਖਣ ਲੱਗਾ।
“ਤੁਹਾਡਾ ਵੀ ਆਰਡਨਰੀ ਟਿਕਟ ਐ। ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕੱਢੋ ਇਕ ਸੌ ਦਸ ਰੁਪਏ।”
“ਮੇਰੇ ਕੋਲ ਕੋਈ ਪੈਸਾ ਨਹੀਂ ਦੇਣ ਲਈ।” ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿਚ ਦਮ ਸੀ।
“ਜੁਰਮਾਨਾ ਨਹੀਂ ਭਰੋਗੇ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਜੇਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।” ਚੈੱਕਰ ਨੇ ਪਿੱਛੇ ਆ ਖੜੇ ਹੋਏ ਸਿਪਾਹੀ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਡਰਾਵਾ ਦਿੱਤਾ।
“ਕਿਸ ਜੁਰਮ ਲਈ?”
“ਆਰਡਨਰੀ ਕਲਾਸ ਦੇ ਟਿਕਟ ’ਤੇ ਸਲੀਪਰ ਕਲਾਸ ’ਚ ਸਫਰ ਕਰਨ ਲਈ।”
“ਤੁਸੀਂ ਮੈਨੂੰ ਆਰਡਨਰੀ ਡੱਬੇ ’ਚ ਸੀਟ ਦਿਵਾ ਦਿਓ।”
“ਇਹ ਮੇਰੀ ਜਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਹੀਂ।”
“ਰੇਲਵੇ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਟਿਕਟ ਕਿਸ ਲਈ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਹੈ?”
“ਇਹ ਟਿਕਟ ਕੇਵਲ ਇਸ ਗੱਡੀ ਦੀ ਆਰਡਨਰੀ ਕਲਾਸ ’ਚ ਸਫਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਸੀਟ ਦਾ ਮਿਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ।” ਚੈੱਕਰ ਨੇ ਇਕ ਇਕ ਸ਼ਬਦ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
“ਕੀ ਮੈਂ ਗੱਡੀ ਦੀ ਛੱਤ ’ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸਫਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?” ਬਜ਼ੁਰਗ ਨੇ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
“ਛੱਤ ’ਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਸਫਰ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਡਾ ਜੁਰਮ ਹੈ।”
“ਕੀ ਮੈਂ ਦਰਵਾਜੇ ਨਾਲ ਲਮਕ ਕੇ ਸਫਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹਾਂ?”
“ਨਹੀਂ, ਰੇਲਵੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ।”
ਬਜ਼ੁਰਗ ਹੌਲੇ ਜਿਹੇ ਖੜਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਟਿਕਟ ਚੈੱਕਰ ਦਾ ਹੱਥ ਫੜਦੇ ਹੋਏ ਕਿਹਾ, “ਮੈਨੂੰ ਗੱਡੀ ’ਚ ਉਸ ਥਾਂ ’ਤੇ ਛੱਡ ਆਓ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਂ ਇਸ ਟਿਕਟ ਤੇ ਸਫਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੋਵਾਂ।”
ਟਿਕਟ ਚੈੱਕਰ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੁਝ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਜ਼ੁਰਗ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਹੱਥ ਛੁਡਾਇਆ ਤੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਿਆ। ਇਕ ਸੌ ਦਸ ਰੁਪਏ ਦੇ ਨੋਟ ਮੇਰੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਫੜੇ ਰਹਿ ਗਏ।
-0-

आम आदमी

‘भला करो’

के दो शब्द ही

अपने धर्म में पाता है

जहाँ तक हो सके

निभाता है

आगे भी वही फैलाता है।

प्यार के लिए ही

समय पर्याप्त नहीं मिलता

नफ़रत के लिए

वक्त कहाँ निकाल पाता है।

किसी के दुख का

सबब न बने

कोई परेशान न हो

ठेस न पहुँचे

किसी मन को

और भावनाएँ

आहत न हो

यही प्रयास करता है

फिर भी

पता नहीं क्यों

ऐसा हो जाता है

कौन

गड़बड़ कर जाता है

फैसले के क्षण

वह

सदा स्वयं को ही

कटघरे में खड़ा पाता है।

-0-

जीवन-गाथा

जीवन की पुस्तक
वर्षों से
मेज पर खुली पड़ी है
हवा चलती है तो
पन्ने फड़फड़ाने लगते हैं
कुछ पन्नों से
किलकारियों की आवाज़ें
सुनाई देती हैं।
कुछ पन्नों से
खिलखिलाहट की आवाज़ें
भी आती हैं।
बर्फीली हवाओं के शिकार हुए
बहुत से पन्ने
सीलन की बदबू
आती रहती है उनसे।
कुछ पन्नों पर
गर्म हवाओं ने भी
छोड़े हैं निशान
जले-जले से लगते हैं
वे सब।
कुछ पन्नों पर
गर्मी का
कोई असर नहीं हुआ
खुलते हैं तो
आँसू टपक पड़ते हैं।
आँधियाँ भी
आती रहीं हैं
ख़ंजर लेकर
अनेक पन्ने
ज़ख़मी दिखाई देते हैं।
कुछ पन्ने
बच गए हैं
कोरे रह गए हैं
साफ-सफेद।
आस लगाए बैठे हैं
कभी न कभी
महक भरी
शीतल हवा आएगी
अपने प्यारे नरम हाथों से
धीमे-धीमे सहलाएगी
गुलाब की पंखड़ियाँ
अपने निशान छोड़ेंगी
सारी महक
इन पन्नों में
समा जाएगी।
*****

तुम्हारे नाम…

पत्र
जो मन से लिखे जाते हैं
वो कहाँ
तुम तक पहुँच पाते हैं।
पत्र तो
बहुत लिखता हूँ
पत्र तो
रोज लिखता हूँ
मगर पत्र
जब कागज़ पर लिखता हूँ
तब मस्तिष्क
नीचे उतर आता है
फिर उसी द्वारा
पत्र लिखा जाता है
मस्तिष्क
जो संवेदनहीन होता है
मस्तिष्क
जो तर्कशील होता है
वह
प्रवेशद्वार पर ही
प्रहरी बैठा देता है
आदरणीय, सादर, आभार
सरीखे अनेक हथियार
उन्हें थमा देता है
मन को पास नहीं
फटकने देता
उसे दूर, बहुत दूर
भगा देता है।
शब्द फिर सीधे
दिमाग से आते हैं
और पत्र पर
बिछते चले जाते हैं
शब्द
जो अनुशासन में बंधे होते हैं
शब्द
जो न गुनगुनाते हैं
शब्द
जो न गुदगुदाते हैं
पत्र बस
शब्दों का जंगल भर
नज़र आते हैं
ये पत्र
आँसुओं से भीगे
भी नहीं होते
आँसू
जो शब्दों का
रूप बदल देते हैं
आँसू
जो शब्दों के
अर्थ बदल देते हैं
तभी ये पत्र
न हंसते हैं
न मुस्कराते हैं
न रोते हैं
न रुलाते हैं
समाचार पत्र की तरह
बस डाक से जा कर
समाचार पहुँचाते हैं।
पत्र
जो मन से लिखे जाते हैं
वो कहाँ
तुम तक पहुँच पाते हैं।
*****